تسلط بر خط فرمان لینوکس: راهنمای عملی برای متخصصان شبکه، امنیت و DevOps

مقدمه

در دنیای امروز، تسلط بر خط فرمان لینوکس دیگر یک مهارت اختیاری نیست؛ بلکه به‌عنوان سنگ‌بنای فعالیت‌های حرفه‌ای در حوزه‌های شبکه، امنیت سایبری، DevOps و مدیریت سرور شناخته می‌شود. این مقاله با هدف ارائه یک مرجع جامع و عملی برای دانشجویان سطح متوسط تا پیشرفته تدوین شده است. در هر فصل، پس از معرفی دستورات پایه و ساختار کلی، مثال‌های واقعی و تمرین‌های کوتاه ارائه می‌شود تا یادگیری صرفاً تئوریک نباشد و توانایی به‌کارگیری در شرایط واقعی را نیز تقویت کند.

فهرست مطالب

1. فصل اول: مبانی شل و مدیریت پوسته

2. فصل دوم: مدیریت فایل و دایرکتوری

3. فصل سوم: مجوزها، مالکیت و امنیت فایل

4. فصل چهارم: پردازش متن و ابزارهای خط لوله

5. فصل پنجم: مدیریت بسته و به‌روزرسانی

6. فصل ششم: شبکه و عیب‌یابی ارتباطات

7. فصل هفتم: سرویس‌ها و مدیریت سیستم

8. فصل هشتم: اسکریپت‌نویسی با Bash

9. فصل نهم: ابزارهای امنیتی اصلی

10. فصل دهم: پیکربندی فایروال و iptables/nftables

فصل اول: مبانی شل و مدیریت پوسته

1.1 ساختار کلی شل

• توضیح تفاوت‌های اصلی Bash، Zsh و Fish

• فایل‌های پیکربندی (~/.bashrc، ~/.profile)

• نحوه بارگذاری تنظیمات و تفاوت Login vs Non-login Shell

1.2 متغیرها و محیط

• تعریف و نمایش متغیر (VAR=value، echo $VAR)

• متغیرهای محیطی مهم (PATH، HOME، SHELL)

• پایداری متغیر با export و ذخیره در فایل‌های شل

1.3 History و مدیریت دستورات

• فهرست دستورات قبلی (history)

• جستجوی تعاملی در History (Ctrl+R)

• ترفندهای تکرار دستور (!n، !grep)

تمرین

1. متغیر MYNAME را تعریف کرده و مقدارش را در فایل ~/.bashrc ذخیره کنید.

2. با استفاده از History، پنجمین دستور قبلی را اجرا کنید.

فصل دوم: مدیریت فایل و دایرکتوری

2.1 فهرست و ناوبری

• ls با گزینه‌های -l, -a, -h, --color

• تغییر دایرکتوری با cd و برگشت سریع (cd -)

• نمایش مسیر جاری با pwd

2.2 ایجاد، حذف و جابجایی

• mkdir -p برای ایجاد چند لایه پوشه

• touch برای ساخت فایل خالی

• cp و mv با گزینه‌های -r, -i, -v

• حذف ایمن با rm -i, حذف پوشه با rm -rf (مواظب باشید!)

2.3 فشرده‌سازی و آرشیو

• tar czf و tar xzf

• zip و unzip

• تفاوت فرمت‌های gz, bz2, xz

مثال عملی

bash

mkdir -p ~/backup/{docs,configs,logs}
tar czf ~/backup/docs_$(date +%F).tar.gz ~/Documents

تمرین

1. دایرکتوری project را در مسیر خانه بسازید، سه فایل خالی در آن ایجاد کنید، سپس همه را در یک آرشیو tar.bz2 فشرده کنید.

2. آرشیو را در پوشه‌ی ~/restore بازکنید.

فصل سوم: مجوزها، مالکیت و امنیت فایل

3.1 ساختار مجوزها

• نمایش مجوزها با ls -l

• مفهوم خواندن، نوشتن و اجرا (r, w, x) برای owner، group و others

3.2 تغییر مالکیت و گروه

• دستور chown user:group filename

• کاربرد chown -R برای دایرکتوری‌ها

3.3 تنظیم مجوزها با chmod

• مد دهی عددی (chmod 755 file)

• مد نمادی (chmod u=rwx,g=rx,o= file)

• بیت‌های ویژه: Setuid, Setgid, Sticky bit

نکته امنیتی

فعال کردن Setuid روی فایل‌های نا‌آشنا می‌تواند مسیر نفوذ هکرها را هموار کند.

تمرین

1. فایلی بسازید و با chmod 4711 به آن مجوزهای Setuid بدهید.

2. مالکیت یک دایرکتوری با زیرشاخه‌ها را به کاربر alice واگذار کنید.

فصل چهارم: پردازش متن و ابزارهای خط لوله

4.1 خط لوله (Pipes) و انتقال داده

• مفهوم pipe (|) برای انتقال خروجی یک دستور به ورودی دستور بعدی

• کاربردهای زنجیره‌ای با grep, awk, cut

مثال: استخراج آی‌پی‌ها از لاگ

bash

cat access.log | grep "Accepted" | awk '{print $NF}' | sort | uniq

4.2 استفاده از grep

• grep برای جستجو در فایل‌ها

• پارامترهای کاربردی:

  • -i (بدون توجه به حروف بزرگ/کوچک)

  • -r (جستجوی بازگشتی در پوشه‌ها)

  • --color=auto (نمایش رنگی)

4.3 استفاده از cut, awk و sed

• cut: برش فیلدها با دلیمتر خاص

• awk: پردازش خط‌به‌خط فایل و استخراج فیلدهای دلخواه

• sed: ویرایش متن و جایگزینی الگوها (sed 's/old/new/g')

تمرین

1. فایلی بسازید که شامل اطلاعات کاربری باشد و با awk نام همه کاربران را استخراج کنید.

2. با sed شماره تلفن‌ها را با فرمت استاندارد تبدیل کنید.

فصل پنجم: مدیریت بسته و به‌روزرسانی

5.1 توزیع‌های Debian/Ubuntu

• نصب بسته با apt install

• حذف با apt remove و apt purge

• به‌روزرسانی سیستم با:

bash

sudo apt update && sudo apt upgrade -y

5.2 توزیع‌های RHEL/CentOS

• استفاده از yum و dnf:

bash

sudo dnf install nginx

5.3 توزیع‌های Arch و مشتقات

• نصب با pacman -S، به‌روزرسانی با pacman -Syu

5.4 بررسی وابستگی‌ها و فایل‌های نصبی

• dpkg -l و rpm -qa برای لیست بسته‌ها

• جستجو با apt-cache search یا dnf search

تمرین

1. بسته curl را نصب کرده و نسخه آن را بررسی کنید.

2. یک بسته را نصب و سپس با dpkg -L مسیر فایل‌های آن را بررسی کنید.

فصل ششم: شبکه و عیب‌یابی ارتباطات

6.1 بررسی تنظیمات شبکه

• ip a برای مشاهده آدرس‌های IP

• ip r یا route -n برای بررسی روت‌ها

• ping برای تست اتصال

• traceroute و mtr برای مسیر اتصال

6.2 DNS و تست نام دامنه

• بررسی resolv.conf

• استفاده از dig و nslookup برای تست دامنه‌ها

• شبیه‌سازی پاسخ‌های DNS

6.3 ابزارهای مانیتورینگ شبکه

• netstat -tulpn (پورت‌های باز)

• ss به‌جای netstat در توزیع‌های جدیدتر

• nmap برای اسکن شبکه و کشف میزبان‌ها

6.4 تست سرعت و اتصال

• curl -I website.com برای بررسی پاسخ سرور

• wget برای دانلود تستی

• نصب ابزار iperf3 برای تست پهنای باند بین دو نقطه

تمرین

1. پورت باز سرور google.com را با nmap بررسی کنید.

2. از dig برای دریافت رکوردهای MX یک دامنه استفاده کنید.

فصل هفتم: سرویس‌ها و مدیریت سیستم

7.1 آشنایی با systemd

بیشتر توزیع‌های مدرن از systemd برای مدیریت سرویس‌ها استفاده می‌کنن.

مشاهده وضعیت سرویس:

bash

systemctl status nginx

فعال‌سازی سرویس هنگام بوت:

bash

systemctl enable apache2

توقف یا راه‌اندازی:

bash

systemctl stop ssh
systemctl start mysql

7.3 زمان‌بندی و cron jobs

ابزاری حیاتی برای اجرای خودکار وظایف دوره‌ای:

ویرایش کرون کاربر:

bash

crontab -e

مثال: اجرای اسکریپت هر روز ساعت ۲ صبح:

bash

0 2 * * * /home/user/backup.sh

بررسی کرون‌های فعال:

bash

crontab -l

فصل هشتم: اسکریپت‌نویسی با Bash

8.1 ساختار کلی یک اسکریپت

هر اسکریپت Bash با #!/bin/bash شروع می‌شه:

bash

#!/bin/bash
echo "سلام Meysam!"

شرط if:

bash

if [ $NAME == "Meysam" ]; then
  echo "مدیر اجرایی!"
fi

حلقه for:

bash

for i in {1..5}; do
  echo "مرحله $i"
done

8.3 آرگومان‌ها و پارامترها

• آرگومان خط فرمان: $1, $2

بررسی تعداد آرگومان:

bash

if [ $# -lt 1 ]; then
  echo "حداقل یک آرگومان لازم است"
fi

8.4 استفاده از توابع

bash

function greet() {
  echo "درود، $1!"
}
greet "Meysam"

تمرین

1. اسکریپتی بنویس که بعد از بررسی اتصال شبکه، به‌صورت خودکار سرویس‌های لازم را راه‌اندازی کند.

2. اسکریپتی بنویس که از هر پوشه پشتیبان بگیره و با نام تاریخ ذخیره کنه.

فصل نهم: ابزارهای امنیتی اصلی

9.1 بررسی امنیت فایل‌ها با chkrootkit و rkhunter

این ابزارها فایل‌ها و کتابخانه‌ها را از نظر وجود rootkit بررسی می‌کنند:

bash

sudo chkrootkit
sudo rkhunter --check

9.2 اسکن آسیب‌پذیری با Lynis

ابزار تست امنیتی برای سرورهای لینوکسی:

bash

sudo apt install lynis
sudo lynis audit system

9.3 کنترل دسترسی با AppArmor و SELinux

مثال در Ubuntu:

bash

sudo aa-status

9.4 مانیتورینگ تغییرات فایل با auditd

ابزار مانیتورینگ برای ثبت فعالیت‌های مشکوک:

bash

sudo auditctl -w /etc/passwd -p wa

9.5 مشاهده لاگ‌های امنیتی

بررسی auth.log برای تلاش‌های ورود:

bash

sudo tail -f /var/log/auth.log

تمرین

1. ابزار Lynis را اجرا کرده و گزارش آن را تحلیل کن.

2. مسیر /var/www/html را با auditd مانیتور کن.

فصل دهم: پیکربندی فایروال با iptables و nftables

10.1 مفاهیم پایه فایروال در لینوکس

• فایروال نقش دروازه‌ی کنترل بسته‌های ورودی، خروجی و عبوری رو ایفا می‌کنه.

• هر بسته‌ی شبکه با مجموعه‌ای از قوانین مقایسه می‌شه تا مجاز یا مسدود بشه.

• فایروال‌های لینوکسی مبتنی بر جدول، زنجیره و قانون هستند.

10.2 iptables: فایروال سنتی اما قدرتمند

ساختار کلی

• Tables: مجموعه قوانین با کاربرد خاص

  • filter: فیلتر بسته‌ها

  • nat: تغییر مسیر آدرس و پورت

  • mangle: تغییر بسته‌ها

• Chains: مسیر پردازش بسته‌ها

  • INPUT, OUTPUT,

نمونه قوانین پایه با nft

ایجاد جدول:

bash

sudo nft add table inet firewall

ایجاد زنجیره:

bash

sudo nft add chain inet firewall input { type filter hook input priority 0; }

اجازه دادن به پورت 80:

bash

sudo nft add rule inet firewall input tcp dport 80 accept

10.4 مقایسه سریع iptables و nftables

ویژگیiptablesnftablesساختارپراکنده و چندجدولییکپارچه و مدولارسرعت اجرامعمولیبهینه و سریع‌ترخوانایینسبتاً پیچیدهقابل فهم‌ترپشتیبانی مدرنکمتر در سیستم‌های جدیدتوصیه‌شده توسط سیستم‌عامل‌هاابزار گرافیکیفراوانهنوز محدودتر

10.5 مدیریت حالت اتصال (Stateful Firewall)

• بررسی وضعیت اتصال با ماژول conntrack

  bash

  sudo iptables -A INPUT -m conntrack --ctstate ESTABLISHED,RELATED -j ACCEPT
  
  

• این خط یعنی بسته‌هایی که قبلاً مجاز بودن، بدون بررسی مجدد عبور می‌کنن.

10.6 راه‌اندازی سریع فایروال ایمن (مثال عملی)

bash

sudo iptables -P INPUT DROP
sudo iptables -P FORWARD DROP
sudo iptables -P OUTPUT ACCEPT
sudo iptables -A INPUT -m conntrack --ctstate ESTABLISHED,RELATED -j ACCEPT
sudo iptables -A INPUT -p tcp --dport 22 -j ACCEPT

این مجموعه قوانین، همه‌چیز رو می‌بنده به جز اتصال‌های مجاز و SSH.

تمرین پایانی

1. یک اسکریپت Bash بنویس که در بوت سیستم فایروال nftables رو فعال کنه و فقط پورت‌های 22، 80 و 443 رو باز بذاره.

2. تفاوت اجرای همین قواعد با iptables رو تست و بررسی کن.